Umhvørvis- og veðurlagsrættvísi 
 

Á veðurlagsráðstevnuni hjá Sameindu Tjóðum (ST), COP261, í Glasgow í November 2021, segði 25 ára gamli aktivisturin, Vanessa Nakate, úr Uganda í røðu síni at “1,2 °C er longu helviti fyri okkum. Tað er longu oyðilegging. Tað er longu líðing.”2 Nakate er vorðin slóðbrótari fyri veðurlagsrættvísi. Hóast londini í Afrika søguliga einans standa fyri 3% av heimsins útláti av vakstarhúsgassum, er Afrika tann heimsparturin, ið er harðast raktur av veðurlagsbroytingum.3 Samstundis eru fleiri av teimum londunum, sum beint nú merkja heilt lítið til veðurlagsbroytingar, tey, sum søguliga hava dálkað mest. Hesin munurin altjóða og hetta órættvísi hevur birt í rørsluna fyri veðurlags- og umhvørvisrættvísi.  

 

Tá veðurlagsbroytingar longu eru sjónligar, kann heitið á rørsluni ‘Fridays for Future’, sum byrjaði í 2018, tykjast eitt sindur villeiðandi. Tá vit siga ‘Fríggjadagar Fyri Framtíð’ kann tað hava við sær, at vit halda, at veðurlagskreppan er nakað hypotetiskt og abstrakt í framtíðini. „Vit mugu hugsa um okkara børn og barnabørn“ hoyra vit ofta. Men tað snýr seg ikki einans um okkara framtíð, ella framtíðina hjá okkara børnum og eftirkomarum. Tað snýr seg eisini um tey, sum uppliva veðurlagsbroytingar beint nú. Tey sum hava mist sítt heim vegna náttúruvanlukkur; tær milliónirnar av fólki, sum noyðast at flýggja frá heimi sínum; tey sum stríðast við turka og hita; tey sum arbeiða í landbúnaði og missa sína avgrøði vegna veðurlags- og umhvørvisbroytingar. Tað snýr seg sjálvandi eisini um tey mannarættindi, sum beint nú vera brotin í veðurlagskreppuni, til dømis rættindi til at hava góð lívskor, at hava sítt egna heim og grundleggjandi rættindi til reint vatn, mat, heilsu og útbúgving.  

 

Fyrrverandi írski forsetin og leiðarin fyri samráðingum um veðurlagsbroytingar, Mary Robinson, hevur í fleiri ár arbeitt við rættvísi í veðurlagskreppuni, og var ein av teimum fyrstu at kjakast um tað í ST. Í sínum arbeiði hevur hon møtt sera nógvum fólkum, ið leingi hava livað við ávirkanum av veðurlagsbroytingum og sum hava roynt at skundað undir arbeiðið hjá ST móti veðurlagsbroytingum. Í bók síni Climate Justice hevur hon skrivað um persónligar upplivingar hjá nøkrum av hesum fólkunum, millum annað bóndur, ið eru noyddir at flýggja undan turki, familjur, ið flyta undan vatnflóð og forsetar, ið royna at sameina sína tjóð hóast land teirra er á veg undir vatnskorpuna.  

 

Mary Robinson lýsir veðurlagsrættvísi soleiðis: 

„veðurlagsrættvísi knýtir mannarættindi og menning saman í einum sjónarmiði, sum miðsavnar menniskjað, verjir rættindi hjá teimum mest viðkvomu og deilir byrðuna av veðurlagskreppuni á rættvísan og óvildarligan hátt“.4 

 

Tað grundleggjandi í rørsluni fyri veðurlagsrættvísi er, at tey, sum verða harðast rakt av veðurlagsbroytingum eru tey, sum hava staðið fyri minsta partinum av útlátinum av vakstrarhúsgassum, sum partvís hevur elvt til veðurlagskreppuna. Tað snýr seg eisini um atgongd til rættarligt rættvísi.5 Harumframt er talan um sosialt rættvísi, tí fleiri av teimum londunum, sum eru harðast rakt av veðurlagsbroytingum, eru longu fátøk og viðbrekin. Í 2020 vóru 80% av øllum friðarvarðveitandi sendinevndunum hjá ST í londum, sum eru í stórum vanda fyri veðurlagsbroytingum.6 Sambært ST kann veðurlagskreppan herða kríggj og gera spenning verri.7 Harumframt er tjóðarbúskapurin og livistigið hjá íbúgvunum í stóran mun bundið av atgongd til nátúrligt tilfeingi í fleiri av londunum, sum eru harðast rakt av veðurlagsbroytingum.  

Hetta merkir, at veðurlagskreppan grundleggjandi er ein mannarættindaspurningur.  

 

Veðurlagskreppan er fløkjaslig og margfaldað við óendaligum fylgisskaðum. Í okkara globaliseraða heimi eru slíkir trupulleikar bundnir saman, og tá veðurlagsbroytingar ávirka smá samfeløg aðrastaðni, so kann tað elva til sveiggjandi prísir fyri tilfeingi sum t.d. mat og olju heima hjá okkum. 

Beinleiðis avleiðingar ávirka heldur ikki øll heimsins menniskju eins. Hóast veðurlagskreppan er heimsfevnandi, so eru avleiðingar av veðurlagsbroytingum ógvusligari summastaðni enn aðrastaðni. Serliga er tað tann parturin av Jørðini, ið hevur tropiskt veðurlag, sum er harðast raktur. Hetta vísir váðagreiningin Climate Change Vulnerability Index (mát fyri viðkvæmi mótvegis veðurlagsbroytingum) frá 2017 væl, og er hetta týðiligt á heimskortinum niðanfyri (mynd 1).8 Reyði liturin merkir, at landið er í serliga høgum vanda fyri veðurlagsbroytingum, og her síggja vit týðiliga, at hetta serliga er galdandi fyri lond í Afrika.